มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย อยุธยา

อายุกาลของมหาวิทยาลัยนาลันทาอาจแบ่งอย่างคร่าวๆ ได้ ๓ ช่วง คือ

ช่วงที่ ๑ เป็นช่วงวิวัฒนาการจากสำนักสงฆ์เป็นมหาวิทยาลัย ช่วงนี้เริ่มขึ้นในครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๐ เริ่มตั้งแต่พระเจ้าศักราทิตย์ (พระเจ้ากุมารคุปตะ ที่ ๑) ทรงสร้างสังฆารามแห่งแรกขึ้น จนถึงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๑

ช่วงที่ ๒ เป็นช่วงเจริญรุ่งเรือง เริ่มตั้งแต่การรวมสังฆารามทั้ง ๖ แห่งเข้าด้วยกันเป็นมหาวิทยาลัยนาลันทาในครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๑ จนถึงกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๔

ช่วงที่ ๓ เป็นช่วงเสื่อม เริ่มตั้งแต่กลางพุทธศตวรรษที่ ๑๔ จนถึงการดับ สูญในครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๘

ช่วงที่ ๑ และที่ ๒ อยู่ในรัชสมัยของกษัตริย์ราชวงศ์คุปตะ ช่วงที่ ๓ อยู่ใน รัชสมัยของกษัตริย์ราชวงศ์ปาละ สาเหตุสำคัญที่ทำให้มหาวิทยาลัยนาลันทาค่อยๆ เสื่อมโทรมลงโดยลำดับในรัชสมัยของกษัตริย์ราชวงศ์ปาละนั้นคือการเกิดขึ้นของนิกายตันตระของพระพุทธศาสนาฝ่ายมหายานในอินเดีย เมื่อนิกายนี้เจริญรุ่งเรืองขึ้นก็นำเอาวิธีการแบบกามสุขัลลิกานุโยค (การ หมกมุ่นมัวเมาในกามคุณ) ที่พระพุทธเจ้าทรงตำหนิไว้ในธรรมจักรปวัตตนสูตรว่าเป็นทางสุดโต่งที่บรรพชิตควรหลีกเลี่ยง เพราะทำให้ติดอยู่ในเรื่องโลก ไม่อาจหลุดพ้น ไปได้ นี้เป็นสาเหตุภายใน นอกจากนี้ยังมีสาเหตุภายนอกและเป็นสาเหตุสำคัญ คือ การถูกทำลายเผาผลาญโดยฝีมือของกองทหารชาวมุสลิมที่บุกรุกเข้ามาในพุทธศตวรรษ ที่ ๑๘ ผลของการรุกรานคือ พระสงฆ์ ถูกฆ่า พระคัมภีร์และหอสมุดถูกเผา พระพุทธรูปและอาคารทั้งหลายถูกทำลายลงอย่างราบคาบ คงเหลือแต่ซากฝังดินดังภาพ ที่ปรากฏ๓